Ekim 2022

19 Ekim 2022

Freud’un Nirvana’sından Buda’nın Nirvana’sına

Bu yazı üzerinde çalışırken bir kez daha anladım ki varoluşumuz katman katman. Dolayısıyla varlığımızı çözmeye, anlamaya çalışan düşünüşler, bilgiler, yöntemler de çok katmanlı. Freud’un Nirvana’sıyla ilk karşılaşmamda keskin bir önyargı ile bambaşka bir şeyden söz ettiğini düşünmüştüm. Ancak okudukça Budizm’deki Nirvana ile net ilişkisini gördüm. Freud bu kavramı Budizm’den aldığını söylemez, İngiliz psikiyatr Barbara Low’u referans gösterir ama kavramın içini dolduran bilginin köklerini Budizm’de aramak gerekiyor. Frud’un kavramından yola çıkıp Budizm’e uzandığım için başlıkta kronolojik bir ters çevirmeyi tercih ettim. İyi okumalar…

Ruhsal aygıt (psychic apparatus), Freud tarafından zihinsel yapımız ve zihin mekanizması için kullanılan bir terimdir. Bu yapıyı id, ego, süperego oluşturur.

Freud ruhsal aygıtın temel işleyiş ilkesini 1920 yılına kadar haz ilkesine yani insanın haz arayışına dayandırarak açıklar. Bu ilkeye göre çocukken sevdiğimiz, bize haz veren “şeylere” hemen o anda ve engelsiz bir şekilde erişmek isteriz (id). Büyüdükçe ve toplum kurallarına dahil olmaya başladıkça (süperego) bu arzularımızın karşısında gerçeklik ilkesini buluruz ve hazzımızı ertelemek (ego) zorunda kalırız. Yani çocukken acıktığımızda anında mama (meme) isteyebiliyorken (bize verilsin ya da verilmesin ne zaman isteyeceğimizi hesaplamayız), birer yetişkin olarak iş hayatında acıktığımızda dilediğimiz her an “mama” (meme) erişimimiz olmayabilir. Bu basit örnekte çalışma hayatı gerçekliği ile karşı karşıya kalırız ve hazzımızı ödül beklentisiyle erteleriz. Hazzın karşısında gerçeklik vardır. Ancak burada önemli bir konu daha var ki o da haz ilkesinin, sabitlik ilkesinden kaynaklanması.

Sabitlik ilkesi üzerine okuduğumda yoga ve meditasyon ile ilgilenen biri olarak gördüğüm benzerlikler beni bir kez daha heyecanlandırdı. Sabitlik ilkesi, ruhsal aygıtın uyarım miktarını çalkantısız tutabilmek ile ilgili. Yani bu aygıtta bulunan enerjinin ani boşalımından ya da ani artışından kaçınmaktır. Freud’un sabitlik ilkesinden, ruhsal güçlerin ve enerjilerin sabit ve dengeli kalma eğiliminde olduğu çıkarsaması yapılabilir. Yani psişik enerji, dengeli bir durum arama eğilimindedir ve bizler içsel olarak bilinçli ve bilinçsiz zihinde (bilinçdışı) denge durumumuzu tehdit eden uyaranları engellemeye ya da boşaltmaya çalışırız. Buradan konu katarsise[1] bağlanıyor ancak her ne kadar ilişkili olsa da niyetim Nirvana kavramına doğru ilerlemek ve bu yazıyı kavramlara boğmaktan kaçınmak. Bu nedenle Talat Parman’ın haz ilkesinin sabitlik ilkesi ile ilişkisini özetlediği cümlesinden alıntı yaparak toparlayalım:

“Freud, canlı organizmanın enerjinin sabitlik ilkesiyle uyum içinde tüm uyarımların neden olduğu gerilimi ortadan kaldırmayı hedeflemesinin ruhsal yaşamdaki karşılığının haz olduğunu belirtmiştir. Bu ona göre ruhsallığın temelini oluşturur.”[2]

Haz ilkesi, insanın hazza odaklılığı değil, dengeli hal arayışıdır sonucuna varabiliriz.

Bu bağlamda Budacı yaklaşımda arzuların duyular yoluyla elde edildiği düşüncesine değinelim. Duyuların keyfine bırakılmış bir hal, ıstıraptır. Buda, arzuyu doğuran şeyin duygular, hisler olduğunu göstermiştir. Duyularımız (uyarımlara maruz kalan) aracılığıyla, ulaştıklarımızı tanımlar, belirler ve arzularız. O şeyi arzulamamız da bizim duygu dünyamızla ilgilidir.[3]

Freud’un kavramsal düşünüşünde genellikle karşıtlıklar söz konusudur. Burada da aynı şey geçerli: Haz ilkesini tarif ederken bunun karşısına gerçeklik ilkesini koymuştur (Yukarıdaki örnekte olduğu gibi). 1. Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında gelmekte olan Nazi yıkımını net bir şekilde öngören Freud, savaşın ardından kaleme aldığı Kitle Psikolojisi isimli kitabıyla gelmekte olan daha büyük bir şiddet dalgasını (2. Dünya Savaşı) keskin bir gözlemle haber vermektedir. Aynı zamanda bu süreçte tanık olduğu “insanın yıkıcılığı ve saldırganlığı”, Freud’un bir hipotez üretmesine neden olur: Daha önce Freud kişinin ruhsal işleyişinde haz ilkesinin esas olduğunu söylüyordu. Ancak dünya savaşındaki şiddete tanıklığı sonrası “haz ilkesinin ötesi” olduğunu ileri süren Freud, haz ilkesinden daha temel bir çatışma ile ruhsal işleyişin yönetildiğini söyler. Bu çatışma, eros (yaşam dürtüsü) ve tanatos’un (ölüm dürtüsü) çatışmasıdır.[4]

Freud, Haz İlkesinin Ötesinde adlı makalesini 1920 yılında kaleme alır. Bu makale, psikanaliz dünyası tarafından psikanaliz kuramının üç kurucu metninden biri olarak kabul edilir.[5] Bu çalışmasında Freud, ruhsallığın temel ilkesini bir kez daha sorgularken yeni kavramlar ortaya koyar: “yineleme zorlantısı”[6] ve “ölüm dürtüsü”. Freud, savaşın neden olduğu ruhsal tahribat nedeniyle acı çeken, rahatsız edici şekilde tekrar eden travmatik rüyalar nedeniyle korku ve endişe içindeki askerleri gözlemler.[7] Bu rüyalarda beliren “endişeli tekrarlamalar”da haz ilkesinden farklı bir şeyler gören Freud, Haz İlkesinin Ötesinde adlı çalışmasında, saldırganlığı cinsellik kadar önemli bir güdülenme olarak ifade eder. Bu gördüğü şey daha ilkeldir ona göre. Haz ilkesine karşı çalışan bu “şey” Freud’u “yineleme zorlantısı” fikrine götürür ve bu da onu “ölüm dürtüsü”nün keşfine yöneltir. Haz İlkesinin Ötesinde’yi kaleme almadan altı yıl kadar önce “Anımsama, Yineleme ve Özümleme” adlı bir makale yazan Freud burada hatırlamak yerine yaşantıyı tekrar eden etkenlerden bahseder. Yani, acı ya da utanç hissi verdiği için bastırdığımız, unuttuğumuz olaylar kendini bilinç düzeyinde, hafızada göstermek yerine davranışlarımızda, eylemlerimizde gösterir.[8] Budacı söylemdeki karma kavramının bu bağlamda tartışılabileceğini düşünüyorum. Ayırca “bilinç nerededir?” sorusunun birden çok yanıtına, benim görüşüme göre bir yanıt daha eklenebilir. Yani geçmişimiz, davranışlarımızda motifler oluşturuyor ve şimdinin eylemleri oluşuyor. Hafızamızdakilerin (bilinçdışımızdakilerin / chitta) olumsuz davranışlara dönüşmesi, karmik döngünün tekrarıdır diyemez miyiz? Bunu kesintiye uğratmak keskin bir farkındalıkla mümkündür. Psikanaliz bunu bize analizle sağlar. Serbest çağrışımlı analiz sırasında, özellikle divanda meditatif bir eylemsizlik söz konusudur. Sabitlik ilkesinin bu anda çalıştığını söylesem çok ileri gitmem herhalde.

Ölüm dürtüsü ilk duyuşta biz fanilerin aklına pek yatmıyor elbette. Genellikle ölümü bu yaşama veda, sevdiklerimizden ayrılmak, yuvamız olan dünyadan kopup gitmek ya da ölme arzusu, yaşama son vermeye yatkınlık olarak algılıyoruz. Oysa ki ölüm, canlı yaşamın sonu iken aynı zamanda “cansız yaşama dönüş”[9] demektir. “Freud’a göre ölüm dürtüsü, bütün canlı varlıkların, başlangıçtaki cansız durumlara geri dönme biyolojik ihtiyacından türer.”[10] Ruhsal aygıtın dengede, çalkantısız kalma eğilimi eylemsizlikle (sabitlik ilkesi) ve bu da arzuların sönmesi (Nirvana-ölüm dürtüsü) açıklanabilir.

Haz ilkesi, ruhsallıktaki gerilimi en aza indirilmesini hedefleyen bir haz arayışı iken, ölüm dürtüsü de Nirvana ilkesinden kaynaklanır ve o da “tüm uyarımları sıfırlamayı, bunu da tüm bağları yok ederek yapmayı hedefler.”[11]

Haz İlkesinin Ötesinde metninde bahsi geçen şey “gerilimin yokluğu, atalet, düşüncesizlik, düşünmeme hali, Nirvana benzeri bir zihin durumuna doğru bir eğilim şeklinde, var olan sessiz bir çekimdir.”[12]

“Haz ilkesinin ötesinde” ne var diye baktığımızda bunun herhangi bir arzunun doyurulmasından elde edilen haz olmadığını görüyoruz. Bu, tüm arzuların değillenmesinden elde edilen bir hazdır. Burada, Upanishadlar’da geçen bir ifadeye değinmek istiyorum: “Neti neti” [13] Bu değilleme, atman için yapılmıştır. Kısaca bireysel ruh diyebileceğimiz atman için ki evrensel olan da Brahmandır, Upanishadlar’da bilge “Neti! Neti!” diye haykırır yani “Hayır hayır! Sen bu değilsin, sen şu da değilsin!” Eliade’nin açıklamasıyla: “Bu yaratılışın içine sürüklenmek zorunda değilsin; zorunda değilsin, yani kendi varlığının has yasası sana bunu dayatmıyor.”[14] Eliade’den referansla gidecek olursak, arzulara kozmos ile irtibat diyelim. Yani madde ile bağ. Dönüşen, ölen, kaybolan, geçip giden şeyler, kutsal değildir yani madde dünyasına aittir. Kozmosla, değilleme yapmadan kurulan irtibat, cehalet ve ıstırap içine düşüştür. “Özgürlüğe giden yol zorunlu olarak kozmos ve kutsal olmayan yaşamla irtibatın kesilmesine neden olacaktır.”[15]

“Arzuların değillenmesi” ile özgürleşme yolunda atılan bu adımlar, arada bir köprü kurulabileceğini düşündürttü bana. Bu bağlantıdan devamla arzulardan, koşullanmalardan azade olmak kurtuluş yolunda atılan adımlardır ve bu hayattayken kurtuluştur diyebiliriz yani bunu başarmış kişi, “Daha bu hayatta kendi içine gömülmüş (nicchata), nirvanaya ermiş (nibbuta), mutluluğu içinde duyan ve vaktini Brahman’la özdeşleşmiş ruhuyla geçiren kişi”dir.[16]

Nirvana da tıpkı ölüm gibi tam, net tarif edilip tanımlanamaz. Hatta Buda bu tanımlamadan özellikle kaçınmıştır zira tanımlar ötesi olarak görür bu kurtuluş halini. Nirvana “Ne odur ne odur.” Freudien terimlerle ölüm dürtüsü ya da Nirvana ilkesi ruhsal aygıtın eylemsizlik hali, dış uyaranlardan sıfır derecede etkilenme hali, arzuları değillenmesiyle ulaşılan kurtuluş halini sunar.

“Kendi içine dönüp kapanan yogin (…) Nirvana’nın, onun doğasının, etkinliğinin bilincine varır. Müşahede halinden çıktığında, haykırır: ‘Oh! Nirvana, yok oluş, sükûnet, fevkalade, kurtuluş!’”[17]

Bu arada Freud, nadiren de olsa ödünç aldığı kavramlara referans[18] vermiş ve Nirvana ilkesini İngiliz psikanalist Barbara Low’a borçlu olduğunu söylemiştir. Low ise Nirvana kavramını Upanishadlar’a olan hayranlığını bildiğimiz Arthur Schopenhauer’dan almıştır.

Toparlamak gerekirse, Freud’un eylemsizlik (sabitlik ilkesi), Nirvana ilkesi ve ölüm dürtüsü kavramlarıyla bize anlattığı, ruhsal yapımızın uyarılmış halinin sönmesine dair bir itkidir. Yani Freud mutlak dinginlik haline bir eğilimimiz olduğunu varsayar ve Nirvana ilkesinin içsel gerilimden mutlak bir şekilde kurtulmayı hedeflediğini düşünür. [19] Sabitliğin, Nirvana’nın, ölüm dürtüsünün çıktığı ortak adres budur. İçsel ve dışsal uyaranlardan etkilenmeme ve arzuların sönümlenmesi.

İnsanlığın “mutlak dinginlik haline” meyilli olduğunu kabul etmek istiyorum. İki dünya savaşına tanık olan Freud, askerlerin travmalarını ve torunu Ernst’ün makara oyununu gözlemleyerek ve bence hiç sözünü etmese de Budizm’den ve belki de Hint felsefesinden etkilenerek binlerce yıllık bir kavramı, içini boşaltmadan, layığıyla kullanır.

“Sağlık en büyük servettir. Halinden hoşnut olma ise en büyük hazine Kendine güven en büyük dosttur. En büyük mutluluksa Nirvana Dhammapada (Sukhavagga)”[20]

Walter Ruben, Buda’nın asıl amacının sadece huzur ve dinginlik içinde yaşamak olduğunu, Buda’nın vaazlarında sık sık kurtuluştan, salt özgürlükten, Nirvana’dan bahsettiğini ancak yukarıda da belirttiğim gibi Nirvana’yı tam olarak tarif etmediğini belirtir ve bunu “Hiçbir kavramın, sözcüğün Nirvana’yı anlatamaz olması” ile açıklar. Buda, “sönmek” anlamına gelen Nirvana kelimesini “kurtuluş” için kullanmıştı. Genel hatlarıyla Budist yaklaşımın amacını, yaşamın ıstıraplarını görüp kabul ederek bunlardan kurtulup Nirvana’ya erişmek olarak tarif edebiliriz. Peki “acı” nedir? Buda, ilk vaazını verdiği Benares’de şunları söyler:

“Doğmak acıdır, yaşlılık acıdır, hastalık acıdır. Ölüm acıdır, sevilmeyenle birleşmek acıdır, sevilenden ayrı kalmak acıdır. İstediğini elde edememek acıdır…”

Buda bu konuşmasının devamında acıyı doğuran nedenler olarak hırs ve arzuyu gösterir. Arzuyu ve hırsı yenerek acının üstesinden gelinebilir.[21] Istıraba son vermek, arzulardan sıyrılmak için sürekli tekrarlanan devrelerden (samsara) kurtulmanın yolu Nirvana’dır ve Nirvana yolunda yürümek Budist öğreti tarafından Sekiz Aşamalı Asil Yol ile mümkündür. (Doğru düşünce, doğru amaç, doğru söz, doğru anlayış, namuslu kazanç, doğru eylem, uyanıklık ve doğru odaklanma.)

“Arzuların, ıstırapların, acıların, nefretin sönmesi” diyebileceğimiz Nirvana dünya ötesi bir kavram değil, bu dünyada erişilebilecek, saf bilinç halidir. Budizm’in temel kavramlarından biri olan Nirvana, nedensellik yasası (karma)’ndan kurtuluştur.

“Nedensellik yasasında, ilk yasa 1) Yanılgıydı. Yanılgıdan 2) güdülenmek, içgüdüler oluşuyor. 3) Buradan da Bilinç oluşuyor 4) Bilinçten ad- biçim, özne-nesne ikiliği veya etkenle etkenin etkilediği iş ikiliği doğuyor. Bunlardan da 5) duyular oluşuyor. Duyulardan 6) duyularla-nesnenin karşılaşması oluşuyor. Duygular ve coşkular duyu, nesne karşılaşmasından doğuyor. 7) Duygular ve coşkular ise istekleri, hırs ve arzuyu, sahip olmayı körüklüyor, bundan 8) sahip olma doğuyor ve istekler tutkuya dönüşüyor. 9) Tutkular yaşam isteğine, tutkulara bağımlılığa yol açıyor 10) Bundan da oluşum meydana geliyor. 11) Oluşumsa doğmaya 12) doğmaksa ihtiyarlık ve ölüme ıstıraplara ve acılara neden oluyor.”[22]

Karmayı reddediş, karma yaratmayıştır. “Bu yanılgılara son vermek, arzuyu değillemek, ölüm dürtüsünün sesini duyup eylemsizlik (sabitlik ilkesi) üzerine çalışmak bu 12 maddelik yasayı önce fark edip tanımamızı, sonra reddedişi (neti neti) ve ardından özgürlüğü nasıl sağlar?” diye sorarsak, benim yanıtım her zaman analiz divanında çalışmak, yoga matında çalışmak ve meditasyon minderinde çalışmak olur.

Bu yazıyı, Budacılığı benimsemiş Uygurların yazdığı “İşte Öyle Yerlerde” adlı şiirin[23] son dizeleriyle bitiriyorum:

“Gögerip duran güzel dağlarda, gönlün hoşlandığı tenha yerlerde Kesif, sık söğütlükler içinde, kaynayıp köpüren göller arasında başta göz olmak üzere, bütün hasselerden sıyrılıp her şeyin göründüğü, bilindiği gibi olduğu yerde hiçbir arzu beslemeden, huzur tatmak işte öyle yerlerde!”

[1] APA Dictionary of Psychology

[2] Parman, T., Freud’un Makara Oyunu, “Haz İlkesinin Ötesinde” Metninin Çağrıştırdıkları

[3] Ruben, W., Eski Metinlere Göre Budizm

[4] Doğan, S., Freud’un Kuramında Ölüm Dürtüsü, Freud Diye Diye, Podcast

[5] İstanbul Psikanaliz Derneği, Psikanaliz Yazıları-41 (Diğer iki metin: Düşlerin Yorumu ve Cinsellik Üzerine Üç Deneme)

[6] Parman, T., a.g.e

[7] Doğan, Serpil., a.g.e.

[8] Doğan, Serpil., a.g.e.

[9] Parman, T., a.g.e.

[10] Doğan, Serpil., a.g.e.

[11] Parman, T., a.g.e.

[12] Doğan, Serpil., a.g.e.

[13] Upanishadlar’da 5 defa geçmiştir. “Bu değil, bu da değil”. “Atman ne şudur ne de bu”.

[14] Eliade, M., Yoga, Ölümsüzlük ve Özgürlük

[15] Eliade, M., a.g.e.

[16] Eliade, M., a.g.e. (Anguttara-nikaya, I I , 206.)

[17] Eliade, M., a.g.e.

[18] Teber, S., Ayla Ş., Didik Didik Freud

[19] Kızıltan, H., Sol Memenin Altındaki, Eros ve Thanatos Üzerine Notlar, Psikanalizin Dili

[20] Dhammapada. Narada Maha Thera Maha Bodhi, Society Of India-Calcutta. Çev. L. Bozkurt

[21] Ruben, W., Eski Metinlere Göre Budizm

[22] Ruben, W., a.g.e.

[23] Çev. L. Bozkurt

19 Ekim 2022

Arayış mı, buluş mu?

“Türkiye’de Spiritüel Arayışlar” Araştırmasına Bir Bakış /

Her ne kadar Yoga, meditasyon ve Budizm “spiritüellik” kavramına sıkıştırılmış olsa da bunların sosyolojik araştırma konusu olduğunu görmek, bu alanlarda çalışan, yazan, çizen bizler için, yeni bir kaynak kazanımıdır. Ancak derinlemesine görüşmelere, yıllara yayılan araştırmalara rağmen ki çok kıymetlidir, yoganın oryantalist bir bakış açısıyla değerlendirildiğini, zaman zaman karikatürize edildiğini, zaman zaman istismar imalarına maruz kaldığını görmek, beni bu incelemeyi yapmaya teşvik etti.

“Türkiye’de Spiritüel Arayışlar” adlı değerli çalışma, ülkenin önemli ve prestijli yayın evlerinden biri tarafından basıldı. Bu çalışma; ODTÜ mezunu, yurt dışında sosyoloji ve antropoloji alanlarında akademik çalışmalar yapmış, değerli akademisyenler Kurtuluş Cengiz, Önder Küçükkural ve Hande Gür tarafından büyük emekler verilerek hazırlandı.

Kitapla sosyal medyada karşılaşır karşılaşmaz soluğu kitapçıda aldım… “Spiritüel” işlerin içinde olan biri olarak, heyecanla kitabı incelemeye başladım. Kapak görseli için anjaneyasana (low lunge, alçak hamle olarak da bilinir) duruşunda iken çekilmiş bir grup yogini ve yogi’nin fotoğrafı tercih edilmiş. Kitabın adının altında, bu çalışmanın “bizim sektörü” çok ilgilendirdiğine dair başka bir mesaj daha var: “Deizm, Yoga, Budizm, Meditasyon, Reiki vb.”

Yani kitabın tam adı:
“Türkiye’de Spiritüel Arayışlar
Deizm, Yoga, Budizm, Meditasyon, Reiki vb.”

Kitabı okumaya başlamadan önce şöyle bir sayfalarını karıştırdım. Önsözde, giriş bölümünde, kitabın ortalarında ve sonuç bölümünde yoga ile ilgili dört adet karikatüre yer verildiğini gördüm. (bir tane de geleneksel dinle ilgili var) Bunlar, yoga işlerine girmeden önce beni tanıyan eş dostun da sık sık benle paylaştığı karikatürlerden ki çok ince bir mizah var ve gerçekten güldürüyorlar. Diğer yandan yoganın, meditasyonun ne kadar yaygınlaştığıyla ilgili de fikir veriyorlar. Verdiği bir fikir de şu ki yoga işleri karikatürize edilmekten kendini kurtaramıyor. Eh, bir yanıyla da fena malzeme yok değil… Bu konuya girmeden, kitaptan devam edeceğim.

Bu araştırmayı okuduğunuzda; yogaya, nefes çalışmalarına, Budizm’e ki çok az gözüme ilişti, meditasyona, Tasavvufa ilgi duyan (kapakta Tasavvuf denmese de çokça kitabın konusu), bu spiritüel alanlarda uygulamalar yapan kişilerin genellikle kadın, orta-üst sınıf ve genellikle üniversite mezunu olduğunu, bir travma ya da dönüm noktası (aldatılma hikayesi, işsiz kalma vb. olabilir) sonrası bu işlere giriştiği ve özellikle işten duyulan tatminsizliğin spiritüel arayışlarda çok etkili olduğu fikrini edinebilirsiniz.

Araştırmanın toplam 84 kişi ile yapılmış olmasını ve Tasavvufla, Sufizmle, reikiyle, yoga ve meditasyonla ilgilenen kişilerin aynı örneklem içinde yer almasını biraz yadırgadığımı itiraf etmeliyim. Yine de çok emek verilerek hazırlanmış olan bu çalışmanın incelenmesi gerektiğine inanıyorum. Diğer yandan ilk bakışta okura farklı bir izlenim verdiğini de düşünüyorum. Yani yayın evlerinin oldukça zor şartlarda kitap bastığını düşünürsek, yoga üzerine kitapların niş bir kitle tarafından da olsa alıcı bulması, kitabın ağırlıklı olarak bir yoga imajına sahip oluşunun yanıtı olabilir. Açıkçası bunun bilinçli yapılıp yapılmadığından emin olamadım ancak kitap kapağında kullanılan görsel, kitabın adındaki yoga, meditasyon, Budizm vurgusu, içinde kullanılan karikatürler, bu konuların ağırlıklı araştırıldığı fikrini uyandırıyor. Oysa ki kitapta yoganın baskın olduğu gibi bir durum yok. Araştırmanın yürütücülerinden Kurtuluş Cengiz’in ifadesi de bu düşüncemi doğrular nitelikte. Kitaba emek veren isimlerden biri olan değerli akademisyen Cengiz, bir YouTube programında, araştırmayı hazırlarken yaşadıkları bürokratik süreçlerden birinde, yoga stüdyolarıyla görüşmeyi tasarladıklarını ancak stüdyolardan izin almadıkları için projelerinin elendiğini (sanıyorum TÜBİTAK 1001 için yapılan başvurudan söz ediliyordu), stüdyolardan izin aldıktan sonra ise “bu araştırma yoga merkezlerinde yapılamaz” şeklinde bir dönüş aldıklarını belirtiyor ve şunu ekliyor:

“Aslında bizim amacımız yoga araştırması yapmak değildi. Kitabı okuduğunuz zaman yoga ile ilgili çok fazla bir şey olmadığını göreceksiniz. O işin teoloji kısmı. Bizim ilgilendiğimiz o değildi (…) Bu sefer bizim derdimizin yoga olmadığını anlatmak için (…) araştırmayı bireysel eğilimler, motivasyonlar üzerine kurduk tekrar ve (…) araştırma 2016’da kabul edildi.” (Adı Geçen Eser, 4. Bölüm, YouTube programı)

Kitapta da belirtildiği gibi, araştırmada bireysel motivasyonlara odaklanılıyor. Üç yıl boyunca kurumsal din dışında inanç ve pratiklere ilgi duyan insanlara ulaşılarak bu çalışma gerçekleştirilmiş oluyor. Diğer yandan bireysel motivasyonlar nedense yoga kampları gibi grup aktivitelerinde bulunuyor. Buna, araştırmacıların da bu etkinliklere katılıp gözlem yapmaları dahil.

Araştırmanın yoga, reiki, nefes vb. bağlamında hangi şehirlerde yapıldığı açıklanırken, bu alanlarda gerçekleşen kamplardan söz ediliyor. Bunlar için de Fethiye’den Kuzey Ege’ye doğru bir hatta yoğunlaşılmış. Ankara, İstanbul, İzmir, Muğla, Çanakkale ve Konya’dan 12’şer kişiyle görüşme hedeflenmiş. Yukarıda da belirttiğim gibi 84 kişiyle derinlemesine görüşmeler yapılmış. Yoga stüdyosunda yapılan pratikler ya da yoga kampları, inzivalar aslında bir nevi grup aktiviteleri. Araştırmacılar bu kamplara giderek katılımcı da olmuşlar. Katılımları sırasında yaptıkları gözlemlerin aktarımında zaman zaman objektif olmayan ifadelere de rastladığımı söylemeliyim. Buna iki adet örnek vermekle yetineceğim. Araştırmacılardan biri, “Ezgi Sorman’la Ses Banyosu Etkinliği”ne katılır. Genel ortamı anlatırken şu ifadelere yer verir:

“(…)Bununla birlikte kişi başı 100 TL’lik bir ücreti de göz önünde bulundurduğumuzda, “yüksek kalite” bir meditasyon deneyimi yaşamak için maddi durumunuzun iyi olması gerektiğini, bunun herkesin erişebileceği bir deneyim olmadığını söylemek mümkün(…)”(s.331)

Araştırmacıların uygulamalara katılıp bunları aktardığı kısımlar oldukça değerli olmakla birlikte, birer katılımcı olarak araştırmacıların aktardıklarından zaman zaman bu aktivitelerden etkilendiklerini, zaman zaman bunlara mesafeli belki de biraz tepkili olduklarını okumak mümkün. Bu da okur olarak beni düşündüren unsurlardan biriydi. Yine araştırmacılardan birinin katıldığı bir etkinlikte (Yoga ve Mindfulness kampıymış), araştırmacının gözlemci kimliğinden uygulayıcı kimliğine geçtiğini okumak mümkün. Bunu görmek bir yanıyla okur olarak hoşuma gitti. Gözleminde araştırmacı şöyle diyor:

“(…)Bir noktadan sonra düşüncelerimizin seyreldiğini gözlemledik. Sonrasında bu durumdan çıkmak için bu kez içeriden dışarıya doğru duyularımızı hissettik(…)”

Aynı araştırmacı gözlem raporunu şöyle bitiriyor:

“(…)Bunun dışında pratiklere katılarak, içsel gözlemler yapma şansı da konunun ne olduğuna dair yalın bir kavrayış getirdi.” Bu değerli cümlenin devamında gelen kavrayışın ne olduğunu da okumak güzel olurdu aslında…

Kitabı okuduktan sonra dinlediğim Adı Geçen Eser, 4. Bölüm, YouTube programında araştırmanın yürütücülerinden Önder Küçükkural ise İslam’ın bir versiyonunun bu inanç pratiklerine (Yoga, Budizm vb.) “sızdığını” gördüklerini “çok önemli bir bilgi” olarak değerlendiriyor. Değerli akademisyenin burada sözünü ettiği özetle, “En-el Hak, Vahdet-i Vücûd” kavramlarının “birlik” kavramı/anlayışı aracılığıyla yayıldığı. Bu konuya değinmeden önce Küçükkural, yurt dışında birinin Mindfulness, Reiki gibi “bir yerde” tutunmak istiyorsa kurumsal dinini açık açık söyleyemediğini vurguluyor. Ancak Türkiye’de yukarıdaki kavramların spiritüel çalışmalarda kendine yer bulmasını ilginç buluyor.

Kitapta da açıkça konu şöyle belirtilmiş:

“Katılımcıların inançlarını anlatırken vurguladıkları bir diğer kavram olan hiçlik de yine tasavvuf kökenlidir.” (s.257).

Bu argümanı doğrulamak üzere, bir görüşmeden de alıntıya yer veriliyor. Oysaki hiçlik kavramı ve/veya birlik kavramı, Tasavvuf’tan çok daha önce, Hint felsefesi ve Budizm’de kendine yer bulur. Öğretilerin detaylarına kitap ekseninde kalmak istediğim için girmeyeceğim. Meraklısı pek çok kaynağa ulaşarak bilgi edinebilir. Araştırmacıların, 84 kişiyle yapılan görüşmeler sonucu bu kadar kritik bir konuda genelleme yapması beni biraz şaşırttı doğrusu.

Önder Küçükkural ayrıca “spiritüel” kişilerin, birlik hissini yaşamalarının önünde, var olan dünyanın, kurumsal dinlerin ve/veya ekonomik yapıların engel olduğunu düşünen “kadınlar”la karşılaştıklarından söz ederek bu kişilerin yoga yaparak, çemberlere katılıp sohbet ederek birlik fikrini çok daha derinden yaşayacaklarına inandıklarını da söylüyor. Bizi kapatan, kısıtlayan diyanet, kent yaşamı, ekonomik sistem vb. bu hisleri yaşamamızı engelliyor şeklinde bir çıkarsama yapıyor. Bunları değillemenin bir anlamı yok. Oldukça doğru ancak oldukça eksik.

Yukarıdaki eksikliğe naçizane şöyle bir katkıda bulunmak isterim:

Bir Yoga Eğitmeni Olarak Saha Gözlemim

Pandemiye kadar yaklaşık 4-5 yıl boyunca düzenli olarak İstanbul’un Beşiktaş semtinde, çarşı içinde yoga ve meditasyon dersleri verdim. Eğitmenlik eğitimlerinin yürütücülerinden biri oldum. Bu çalışmalar içerisinde en çok dikkatimi çeken gruplar, dört hafta süren Yoga 101 (Yogaya Başlangıç) kursu katılımcıları oluyordu. Genellikle 15-20 kişinin katıldığı bu kurs, her ay yeniden açılırdı. Kabaca dört yıl sürdüğünü düşünürsek, 48 ayda ortalama 15 kişinin katıldığını kabul ettiğimde bu süre içerisinde yaklaşık 700 kişiyle tanıştığımı, çalıştığımı, onları gözlemleme fırsatı bulduğumu söyleyebilirim. Elbette bir araştırmacı gibi derinlemesine görüşme yapmadım ancak yogaya başlama hikayelerinin çokça fiziksel ihtiyaç olduğunu, çokça doktor yönlendirmesi olduğunu, orta üst gelir yerine özellikle öğrencilerin ilgi duyduğunu, eşit olmasa bile zaman zaman eşite yakın erkek katılımcı sayısıyla karşılaştığımı, özellikle erkek katılımcıların oldukça meraklı olduğunu, sorular sorduğunu, çekinmek şöyle dursun, pek çok kez rekabetçi olduklarını söyleyebilirim… Evet bu kişiler henüz bir spiritüel arayış içinde değildi. Onları bir yoga kampına götürseniz sudan çıkmış balığa dönebilirlerdi. Kitapta da belirtildiği gibi, bir katılımcı amiyane tabirle “kampa gitme kıvamına” geldiyse manipüle edildiği için değil, kendi isteğiyle gitmiştir. Diğer yandan şu genellemeyi yapabilirim ki Yoga 101 sonrası yogaya devam edenler, biraz daha derinleşmek istediklerinde kamplara gitmek yerine açtığımız eğitmenlik eğitimlerine katıldılar. Bu belki bizim yoga okulumuzun ekolüyle de ilgili bir durumdu ancak azımsanmayacak bir sayıdan söz ediyorum. Bu nedenle böyle bir araştırmanın içinde olması gereken bir motif oluşturdukları kanaatindeyim.

Yine kitap üzerine konuşulan Adı Geçen Eser, 4. Bölüm, YouTube programında, çalışmanın bir diğer üyesi değerli akademisyen Hande Gür, spiritüel aktivitelerin tamamen bireysel deneyimler olarak görüldüğüne doyurucu bir özetle dikkat çekiyor ve bireysellik vurgusu sayesinde spiritüel/dini pratiklerin akışkan bir hale geldiğini, bu nedenle uygulama ve inanç geriliminin ortadan kalktığını belirtiyor. Daha sonra Gür, “en sık duyduğumuz pratikler neydi?” diye bir sınıflama yaptıklarında, bunları fiziksel ve fiziksel olmayan pratikler olarak iki grupta incelediklerini aktarıyor ve ekliyor:

“En sık duyduğumuz fiziksel pratikler açıkçası meditasyon, bence en baştaydı, mantra, nefes, farkındalık meselesi çok vardı, çember(…) tabii ki yoga ve İslami pratikler de bunun içinde… Oruç, dua, namaz, bunlar az duyduğumuz pratikler değildi.”

Araştırmacılar, fiziksel olmayan pratikleri ise şu aktivitelerle nitelemişler:

“Okumayı bir pratik olarak görüyorlar. Tefekkür bir pratik olarak görülebiliyor. Yani ‘Ben kişisel gelişim kitapları okuyorum, ben Osho okuyorum, ben Mesnevi okuyorum.’ Bu bir hakikaten pratik olarak geçiyor. (…) YouTube’dan video izlemek, fiziksel olmayan bir spiritüel aktivite olabiliyor… Düşünürleri izlemek, spiritüel hocaları dinlemek. Amerika’dan Türkiye’ye bağlanıp Zoom görüşmeleriyle enerji almak hakikaten yükselen trendler.”

Programın yürütücüsü Profesör Yıldırım Şentürk söyleşide kitaba dair şöyle bir saptama yapıyor:

“Kitapta şöyle bir şey hissettim… Travma, mucize, yalnızlık vs.ler sonrasında böyle pratiklere kayınca… Aslında bu insanlar, bu pratiklere dahil olmakla da gelişiyor… Yani her biri farklı, biri beden meselesine ilgi duyuyor, diğeri yogaya ilgi duyuyor… Ve hayata bakışı, dünyaya bakışı değişmeye başlıyor. O gelişme hissiyatı biraz geri planda kalmış gibi hissettim ama şimdi anlattıklarınızdan, yanıt bulduğu sürece de bir gelişme var değil mi? Yalnızlıktan kaçmak değil, başka bir dünyaya bakmak… O kısmı sanki biraz vurgulamak gerekiyor çünkü öbür türlü kaçış halindeymiş gibi bir şey görünüyor ama aslında buluş hali varmış gibi geldi bana.”

Bu saptama bana son derece yerinde geldi. Diğer yandan Cengiz’in yanıtı da ilgi çekici:

“Bu konuda haklısınız… Bu tarz hareketlere geleneksel yaklaşım; bunların dinimizden, milli ve manevi değerlerimizden sapan, şizofrenik savruluşlar olduğu yönünde. Daha materyalist tarafsa bunu dinciliğin başka bir formu olarak değerlendiriyor… Bizim bakışımızdaysa aslında bu bir arayış. İnsanların kendilerini daha iyi hissetme arayışı, daha iyi bir hayat bulma arayışı… Bu insanlar manipüle edilmiş, beyinleri yıkanmış, yanlış yollara sapmış insanlar değiller. Kendi hayatları için daha iyisini arayan insanlar. Önceki hayatlarından daha iyisini buldukları sürece de bu hareketlere katılacaklar. İnsanların durduk yere işinden ayrılıp Hindistan’a gidip tapınaklarda, oradaki rahiplerle beraber bir hafta aç susuz yaşayıp bir şey deneyimliyor olması büyük bir şeydir. Kimsenin bir yerden bir yere kalkıp gitmediğini düşünürseniz… sıkıcı hayatlarımızda, bu önemli bir şey; kendini aşma çabası… Çabanın kendisinin çok değerli olduğunu düşünüyorum.”

Felsefi birer külliyat olan Yoga’nın, Budizm’in uygulayıcılarının ve araştırmacılarının “Batılı abi zihinler” tarafından çeşitli konumlandırmalara maruz kaldığını bugün de görmek mümkün. Diğer yandan bu felsefi düşüncelerin nüfuz alanını giderek genişlettiğini, incelemesini yaptığım bu değerli çalışmada ve çalışmayı gerçekleştiren değerli akademisyenlerde görmek merak uyandırıcı ve heyecan verici oldu.

Nilüfer Eyiişleyen