Eliade arşivleri - YogaBiz.Pro

6 Şubat 2020

Bilinçdışı, Unbewußt ya da Chitta. Peki ya bilinçaltı?

Hız, haz, yas, mutluluk, şefkat, arzu, bağlanma, özgürlük, acı, farkındalık, şimdide ve burada olmak, yapmak yerine olmak, acı, zihin, koşullanma, beklenti, yargı…

Batılı düşünüş biçimi bu kavramlardan söz ederken Epikuros’dan giriyor, Freud’dan çıkarken illa ki Nietzsche’ye, Schopenhauer’a, Spinoza’ya uğruyor.

Büyük düşünürlerin insanı sarıveren düşüncelerinden söz edilirken örneğin Bruno’nun, Schopenhauer’un, Spinoza’nın Hint düşünüşünden ne kadar etkilendiğine neredeyse hiç değinilmiyor. Dinleyici olarak katıldığım seminerlerden, sempozyumlardan, dinlediğim radyo programlarından, okuduklarımdan yola çıkarak bunu yazıyorum. Elbette ıskaladıklarım vardır ancak dikkat çekecek kadar bir “es geçme” olduğu kanısındayım.

Cemil Meriç, Bir Dünyanın Eşiğinde isimli kitabında net ifade eder: “Hint olmasa Schopenhauer olmazdı. Zaten o büyülü pınardan içmeyen tek Alman filozofu yok. Ya şairler? Heine, Novalis, Hölderlin, Rückert…” Yine Meriç, aynı kitapta Hint kültürünü kastederek: “Hiçbir felsefi düşünce zaman ve mekânda bu kadar yayılamamış” der.

Elli ciltlik Doğu’nun Kutsal Kitapları adlı külliyatı insanlığa armağan eden Filolog Max Müller ise “Hintle Yunan felsefeleri arasındaki benzerlik, insanı hayretten donduracak kadar büyük” demiştir.

Bora Ercan, Buda’dan Hatha Yoga’ya Yoga adlı kitabında “Hint felsefesi Batı felsefesinden geri, hurafelere dayanan, yeniliklere kapalı, tutucu bir felsefe değil, tam tersine çok güçlü bir dili, soyutlama yeteneği, kavramsal zenginliği, derinliği olan bir felsefedir.” der ve aynı kitapta Yunan kültürü ile Hint kültürünün ilk karşılaşmalarını, buradan doğan düşünsel etkileri, çok iyi aktarır.

Mircea Eliade Yoga, Ölümsüzlük Özgürlük isimli kitabında (s.74, Kabalcı) Batı kaynaklı bildiğimiz bilinç/dışı/altı kuramı ile ilgili kesin ifadeler kullanır: “Yoga psikanalizden çok önce, bilinçaltının oynadığı rolün önemini göstermiştir. Nitekim bilinçdışı alanın kendine özgü dinamizmini, yoginin aşması gereken en önemli engel olarak görür.”

Bu etkileşimler karşılıklı da gerçekleşir ancak; gün sonunda konu referans kullanmaya geldiğinde Batı’nın baskın geldiğini görürüz. Yoga felsefesi veya Budizm temelli kaynaklara, katıldığımız/yürüttüğümüz yoga/meditasyon temalı eğitimlerin içeriklerine baktığımızda Batılı düşünce sistemini adeta bir onay mekanizması gibi kullanabiliyor, sağlamalarımızı Batılı düşünürlerden alıntılarla da yapıyoruz. Bunun eleştirilecek bir tarafı olduğunu düşünmüyorum. Sadece bir noktaya dikkat çekmek ve küçük bir katkıda bulunmak istiyorum. Kavramları “ödünç” alırken bazen işaret ettikleri anlamlar üzerine karmaşa yaşayabiliyoruz.

“Bilinç, zihin, bilinçdışı, düşlemek, inkâr, benlik, algı gibi kavramlar, zaman çizgisinde Doğu’dan* Batı’ya doğru yola çıkmıştır.” dersem çok da ileri gitmiş olmam. Sanskrit ya da Pali dilinde ifade bulan bu kavramların ve daha pek çoğunun kadim metinlerde özel yeri vardır. Evrensel bilgi, birikerek coğrafi gezintisine devam edebildiği ve insanlığa dokunabildiği, insanlığı kapsayabildiği için evrenseldir.

İçinde yaşadığımız/büyüdüğümüz kültür ve maruz kaldığımız eğitim “sistemi” mutlaka düşünce ve ifade biçimlerimizi şekillendiriyor. Doğu felsefesini alışageldiğimiz kavramlarla anlamaya çalışıyoruz haliyle çünkü; çeviri kaynaklar okuyoruz bir yandan da.

Bilinçdışı mı Bilinçaltı mı?
Felsefeden beslenmediğini söylese de biliyoruz ki felsefenin yanı sıra edebiyatı, arkeolojiyi, resim sanatını kuramlarının merkezine alan Psikanalizin babası, bilinçdışı kuramını da ortaya atan kişidir. Freud, psikanalizi hem bir kuram hem de bir tedavi ve araştırma yöntemi olarak tanımlar. Sinema alanında yüksek lisans yaparken kişisel merakım nedeniyle de pek çok çalışmamın ve tezimin temel kaynağı psikanaliz kuramı olmuştu. Filmleri okuma araçlarımın başında bu kuram geliyordu. Psikanaliz edebiyata, resme, felsefeye, bilime, hayata bakma biçimi haline de gelebiliyor özetle.

Bilinçdışı, Freud’a ait bir kuram. Psikanaliz, pozitif bir bilim değil. Bunu da titizlikle bilmek ve kabul etmek gerekiyor. İstanbul Psikanaliz Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Derneği psikanalizi şöyle tarif ediyor: “Psikanalizin öngördüğü ruhsallık modeline göre, insan zihni bilinçli, yarı-bilinçli ve bilinçdışı katmanlardan oluşur. Ruhsal sorunların önemli bir kısmı bilinçdışında bulunan çatışmalardan kaynaklanır. Bu çatışmaların bilinçdışında tutuluyor olması, onların savunmalarla bilinçten dışarıya atılmasıdır.”

Bilinçdışı. Freud’un ana dili olan Almanca ile “Unbewußt”.
Freud’un 150. doğum günü vesilesiyle yapılan bir konuşmalar dizisinde Bülent Somay, Freudien açıdan bilinçdışı ve bilinçaltı arasındaki farkı şu şekilde açıklar:

“Freud İngilizceye çevrilirken bazı çevirmenler Subconscious (alt bilinç) demiş. Bugün kabul edilen çeviri Unconscious.

Freud’da bilinçaltı, ‘Henüz bilince çıkmamış, bilincin hemen altında duran, bilinç olmak üzere olan şey; Preconscious (önbilinç) gibi bir kavram.

Bilinçdışı ise başka.

Freud’un kullandığı kavram Unbewußt(…) ‘Un’ negatif ön takı, Bewußt “wissen”den türüyor. Wissen “bilmek”, Bewußt “bilinen” demek.

Unbewußt “bilinmeyen” demek. Aslında Freud’un temel kavramı bu.

Yani İngilizce’ye çok sadık bir çeviri Unknown olabilirdi: Bilinmeyen.”

(Freud Konuşmaları, Bülent Somay, Cogito, 2008)

Somay’ın çeviri/yorumu aklıma çok yatsa da olduğu gibi kabul etmek yerine bir iki kaynak tarayıp Almanca bilen akademisyen bir arkadaşıma danıştım. Bewußt “farkında, haberdar” demek bilgisini edindim.

Ancak aslında yine de bunlar birbirinden çok uzak anlamlar değil. Bir düşünceden, histen, anıdan haberdar olmak demek, onun farkında olmak, onu bilmek demek. Çeviriyi bu şekilde kabul etmek sorun teşkil etmeyecektir diye düşünüyorum.

Chitta ve Vasana
Chitta, Yoga felsefe sisteminde “bilinçaltı, hafıza” ve Vedanta düşünüşüne göre sadece “bilinçaltı” olarak geçiyor. Gündelik zihinle (Manas), duyulardan gelenlerin toplanıp algının oluşması ve bunların depolandığı yer olarak kabul ediliyor chitta. Sanskrit Glossary of Yogic Terms (Bihar School of Yoga) kaynak alındığında chitta’yı karşılayan şu tanımı görürüz:

Zihnin bilinçaltı ve bilinçdışı katmanlarını içeren bireysel bilinç.

Chitta temelli pek çok kavram vardır. Bunlardan bazıları:

Chittaprasada, zihnin dinginliği.
Chittaprasadana, zihnin huzuru-sükuneti.
Chitta shuddhi, zihnin arınması, bilincin saflığı.
Chitta vidya, psikoloji; zihin bilimi/bilgisi ve bilincin farklı halleri.
Chitta vimukti, zihnin esaretinden kurtulmuş bilinç ve bilincin farklı halleri.

Chitta vritti ise bunlar arasında biraz daha önemli olandır. Patanjali Yoga Sutralar’da Yoga’yı tanımlarken “Yogah chitta vritti nirodhah / Yoga zihindeki dalgalanmaların dinginleştirilmesidir” ifadesini kullanır. Korhan Kaya’nın çevirisiyle: “Zihin alanındaki oynaşmaların durdurulması Yoga’dır.”

Chitta vritti Sanskrit Glossary of Yogic Terms’de şöyle geçiyor:

“Hal veya ruh durumu, haleti ruhiye; heves, eğilim; hissetme, duygu”.

Patanjali Yoga Sutralar’da chitta vritti’nin, yani zihnin/aklın dalgalanmasının/oynaşmasının beş çeşidi olduğunu söyler:

Doğru bilgi. 2. Yanlış bilgi. 3. Hayal etmek. 4. Uyuma. 5. Hafıza.

Yoga felsefe sistemini temel alarak söylemek gerekirse; bir nevi psişik organizmayı oluşturan bu vritti’ler acı vericidir (Buna kleşa deniyor). Eliade bilinç hallerini girdaba benzetir ve der ki “bunlar yok edilse bile bilinçaltında gömülü duran uçsuz bucaksız rezervlerden başkaları sökün ederler”. (Burada aslında Freudien kabul edişle bilinçaltının yanı sıra bilinçdışı da düşünülmeli.)

Buradan hareketle karşımıza başka bir kavram çıkar: Vasana. Eliade “Uçsuz bucaksız rezerv” olarak tabir ettiği bilinçaltını vasana ile karşılar ve ekler: “Vasana kavramı Yoga psikolojisinde temel öneme sahiptir; Patanjali’nin metninde ‘özgül bilinçaltı duyumları’ anlamına gelir.”

Korhan Kaya’nın Patanjali’nin Yoga Sutraları’ndaki çevirisiyle Vasana “hafızdan gelen etkiler”dir. Vyasa, vasanaların kökünün bellekte olduğunu belirtiyor. Eliade’nin hayata dair özet cümlesi çarpıcı: “Hayat, vrittiler halinde tezahür eden sürekli bir vasana boşalmasıdır. Psikolojik deyimlerle söyleyecek olursak, insan varoluşu bilinçaltının deneyimler aracılığıyla kesintisiz bir biçimde hayata geçirilmesidir”.

*(Yoga felsefesinin de çok etkilendiği Hindistan’ın en eski felsefi sistemi Samkhya, Yoga Darsana, Vedanta, Budizm)

Fotoğraf: Los Angeles, 2016

Nilüfer Eyiişleyen

2 Ağustos 2018

Nasıl yani? Bu akşam dersi başkası mı veriyor!

Yogaya, yıllar önce Bora Ercan’ın bir akşam dersine girerek başladım. Hariom, Kızıltoprak’taydı. O zamanlar bir ayağım yurt dışındaydı ve o ilk dersten sonra İstanbul’a her gelişimde 8.30’daki sabah pratiklerine koşarak gittim. Yaklaşık bir yıl böyle sürdü. Bu zaman içerisinde, yurt dışında gittiğim onlarca şehirde bir yoga stüdyosundan başımı içeriye uzatmayı bırakın, Hairom’da da sadece ve sadece Bora Hoca’nın derslerine girdim. Ne kayıp ama!

Evet kayıp. Bora Ercan gibi bir hocayı tanımak, derslerine girmek büyük kazanım ama başka eğitmenlerle çalışmamak da bir taraftan büyük kayıp. Mesela, yıllar sonra fark edecektim ki derslerine girmeyi çok istediğim bir yoga eğitmeni, tam da o sıralar Hariom’da ders veriyormuş. Kaçırmışım. Şimdi bu eğitmeni Türkiye’de yakalamak güç.

İstanbul’a kesin dönüşle birlikte, Hariom’un Beşiktaş’taki kardeş stüdyosuna kaydoldum. Om Yoga Merkezi’nde o dönem; Bora Ercan’dan yeni mezun eğitmenlere, Lale Batur’dan Monika Tuğutlu’ya, Nazan Gazanfer’den hala eğitimlerde ve stüdyolarımızda birlikte çalıştığımız Sanem Önder’e kadar çok değerli eğitmenler vardı. Bu kez aynı hataya düşmedim. Hemen hemen tüm derslere girdim, herkesle tanıştım, çalıştım. Bunu, eğitmen olma motivasyonu ile yapmıyordum. Sadece yoga yapıyordum.

Kendisinden temel dersler aldıktan kısa bir süre sonra Monika, İstanbul’dan ayırıldı. Hala ondan öğrendiğim pek çok bilgiyi temel olarak alıyorum. Canım Lale Hocam. Yıllarca derslerine girdim. Bir yoga dersinde “nefes”in ne olduğunu, dengelenme hissini, tüm ders boyunca kaşımı gözümü oynatmadan tamamen meditatif bir şekilde asana pratiği yapmayı, ondan öğrendim. Ve o da İstanbul dışında yaşıyor şimdi. Nazan Hocam’ın disiplini, net yönlendirmeleri, bir yoga dersinde güvende hissetmek üzerine düşünmemi sağladı, çünkü Nazan Gazanfer bana bu hissi verdi ve kendisi de artık Om Yoga’da değil. Sevgili Sanem’i, Bora Ercan’ın olmadığı zamanlarda onun yerine ders verirken tanıdım, ilk Yin dersimi kendisinin uzmanlığında deneyimledim, çok güzeldi.

“Bora Hoca yok mu!?”

Bir akşam stüdyoya Bora Hoca’nın dersi diye gittim ve onun yerine “Sanem dersi verecek” dediler. Bunun pek çok nedeni olabilir. O dersin eğitmeni bir eğitimdedir, şehir dışındadır, hasta olabilir vs. Bu haber, bende hiçbir duyguya neden olmadı. Birincil niyetim Bora Ercan’la yoga yapmak değil, günün o saatinde orada yoga yapmaktı. İkincil niyetim elbette çok sevdiğim, kendisinden çok şey öğrendiğim için Bora Hoca’nın dersinde yoga yapmaktı ama birinci niyet daima öncelikli oldu. Bunun da böyle olması gerektiğini, çok net ve kesin cümlelerle ifade etmekten kaçınmıyorum ve bu algı genel geçer olmalıdır diyorum.

“Matkap mantrasıyla” yoga

Yoga yapmaya niyetli olan biri; kişiden, zamandan, mekandan bağımsız olarak kendi pratiği için o matın üzerine çıkabilmeli. Om Yoga’da dersime katılan sevgili üyelerimizle, hemen bitişiğimizde yıkılıp yeniden yapılan binanın inşaat seslerine rağmen istikrarlı bir şekilde derslerimizi sürdürmüştük. Yoga yaparken stüdyomuzun duvarı da delindi, bahçeye koca koca taşlar da düştü, gürültüyü hayal bile edemezsiniz… Dersler bir ya da iki kez ertelendi, bunun dışında herkes bilerek ve gördüğüm kadarıyla yoga yapmaya koşulsuzca niyet ederek oradaydı. Zamandan, mekandan bağımsız. Eğitmenden de bağımsız. Çünkü haftanın her günü aynı saatte, farklı eğitmenlere, aynı gürültüye, aynı katılımcılar gelmeye devam etti.

Bir yoga eğitmeninin bilgisi, deneyimi, enerjisi elbette önemli ve belirleyici ama; öncelik kendi enerjiniz. Enerjinizi nereye nasıl yönelttiğiniz. Günlük hayatımız/günlük zihnimiz zaten koşullanmalarla dolu. Pek çok şeyi düşünmeden ezbere yapıyoruz ve bir süre sonra, akşam 7’deki x hocanın x dersine gitmek de bir ezbere dönüşüyor. İşten çık, haldır haldır koş, koşarken derse, dersin eğitmenine koşullan, yetmedi ders çıkışını planla… Çoğu zaman da bunu bilinç düzeyinde dahi yapmıyoruz.

Neyse konu şu; bu koşullanmalarla stüdyoya gelince, seni başka bir eğitmen karşıladığında ne yaparsın ya da ne yapmalısın ya da ne yapıyorsun, farkında mısın?

Bir yoga öğrencisi olarak bu konudaki sürprizler karşısında hiç yıkılmadım. Bir süre sonra eğitmenlik yapmaya başlamamla birlikte başka bir şey deneyimledim. Ben de artık Bora Ercan’ın ya da farklı hocalarımın/arkadaşlarımın yerine dersler veriyorum ve o derse gelen bazı kişilerin, karşılarında x hocayı değil de beni görünce bu durumu nasıl yaşadıklarını izliyorum. Benim açımdan nahoş bir deneyim ama bir o kadar da ilginç. Gerçekten şaşırıyorum. Ortalık birbirine katılıyor: “Nasıl olur da her hafta bu dersi veren eğitmenin bugün bu dersi vermeyeceğini önceden haber vermezsiniz” diye… Stüdyolar eğitmen değişikliğinde programlarını güncelliyor. Ders iptal olmadığı sürece ise kimse özellikle aranmıyor ya da kimseye özel mesajlar yollanmıyor çünkü önemli olan ders programı ve o derse uygun eğitmenin ders verecek olması, dersin iptal olmaması.

Bu reaksiyonların, o sırada dersi verecek olan eğitmene saygısızlık kısmını bir cümle ile geçeyim hadi ama “hayal kırıklığını” bu kadar gürültülü yaşayan, kendini ite kaka beş karış surat ve önyargılarla derse sokan katılımcının yaptığı yogaya ne demeli? Ona bir faydası olur mu? Bilemiyorum. “Belki ilerleyen dakikalarda nefesine ve bedenine yöneltebiliyordur zihnini” ama aynı kişileri aynı tepkileri gösterirken görmek beni biraz umutsuzluğa sürüklüyor.

Lafı uzatmayayım ve şunu son olarak söyleyeyim…

Efendim Türkiye’de işini ciddiyetle yapan pek çok yoga stüdyosu ve çok kıymetli eğitmenler var. Yetiştirilen bizim gibi yeni nesil eğitmenler de çok titiz eğitimlerden geçiriliyor. Kaldı ki Om Yoga ve Hariom gibi köklü, ciddi iki kurumun kurucusunun yani Bora Ercan’ın ekolünden, “kula”sından gelen bizler, tesadüfen bu stüdyolarda ders vermiyoruz.

Çok çalışıyoruz, eğitim bitmiyor, çok okuyoruz, araştırıyoruz, karşılaştırıyoruz, konuşuyoruz, kendimizi bu işe adamış bir şekilde her seferinde yepyeni bir enerji, bir öncekinin üzerine eklenmiş yeni bilgiler ve biraz daha artmış deneyimlerle o matın üzerine, katılımcılarımızın karşısına çıkıyoruz. Evet bu, hem bizim titizliğimiz ve disiplinimiz, hem de bizi yetiştiren, geldiğimiz Yoga Ailesi’nin bize öğrettiği, her şeyden önce mesleki ahlak meselesidir. Değerli katılımcılarımızın da öncelikle yargısız bir zihinle en azında bu emeğe ve paylaşıma ama en çok da kendilerine saygı duyarak dersin yönlendiricisi kim olursa olsun, tüm bedeni, ruhu ve nefesiyle orada olmalarını diliyoruz.

Başucu kitaplarımızdan olan Mircea Eliade’nin kitabı “Yoga-Ölümsüzlük ve Özgürlük”den bir cümle ile bitsin yazı:

“Koşullanmamış bir oluş haline yeniden doğmak. Kurtuluş, mutlak özgürlük budur” (s. 28)

Sevgiler

Nilüfer Eyiişleyen